Joxan Rekondo
EUSKAL KOMUNITARISMOA
Gizakia ezagutzeko dugun tresnarik onena historia da. Gure herriak azaldu duen ‘historizitatea’ maiz aipatzen du Elzo soziologoak, eta horrekin esan nahi du une historiko bakoitzeko desafioei aurre egiteko gaitasunaz jokatu izan dugula. Garaian garaikoaren zentzua ez baita galdu behar, aro bakoitzak bere zeregina dakar eta. Baina hemen irudikatu nahi dugun ikuspegi komunitarioarentzat, historia etenik ez duen katea da. Gizakiak ezin du bizi bere denboraren kudeaketari begira bakarrik.
Oraingotasun azeleratu honetan bizi den gizakia, gero eta ziurtasunik gutxiagorekin bizi dela esan ohi da. Komunitatearen elkarrekiko loturak behar dituen elkarte-segurantzia eta iraungarria denaren zentzua eskaini diezaiokete pertsonari. Ahaztu gabe sasoiko eskakizunei ere taxuz erantzuteko gaitasunik ez dela galdu behar. Komunitatearen bizitasunaren zeinua, birsortu eta aldi bakoitzera moldatzen jakitea dela esan ohi zuen Arizmendiarrietak.
Gure historiarik irakasgarriena barne-historia zela esan zuen Agirre lehendakariak. Jende arruntaren historia goraipatzen zuen hark, ez hainbeste entzute handiko pertsonaiena. Euskal historialari batek lehenago esan zuen moduan: “historia ez da handikien, goi-mailakoen, buruzagien lan esklusiboa, haiena baino gehiago, txikien, ezezagunen, anonimoen, ikusezinen, herria deitzen diogun hori osatzen dutenen lana da”[1]. Historia kanonikoarentzat ezezagun eta anonimo diren horiek berriz, gure mikrohistoria komunitarioaren egileak izan dira eta, esan beharrik ez dago, ez dira izan elkarrentzat ezezagun.
Ezer irakats al diezaioke komunitatearen euskal paradigma historikoak orain hizpide dugun komunitate berriari? Zertan zetzan euskal paradigma hori? Suari neurria hartu, eta sua sortzen jakitetik lortu zen ‘lehenengo iraultza energetikoa’ deitu izan zaiona. Suaren inguruan sortzen den sinbolismoa berebizikoa da. Etxeko erdigunea, ondorenez, sukaldea. Sukaldearen metafora erabili zuen Lizardik ‘Euskal Pizkundea’ irudikatzeko: «gure sukalde zarra, etxe pizgarria… Sua bizirik dago galduak ez gera… Ta gaurdanik goritu gure sukaldea«.
Suaren sinbolismoak ezaugarritzen du etxea dimentsio guztietan, baita kanpo-harremanen eremuan duen irudikapenean ere. Nolako etxea, halako soziologia. Etxea/Sua oinarrian, komunitate txiki horietatik eraiki izan dira Auzoa eta Herria. Etxeek, elkarren artean zorpetuta auzoan txertatzen ziren. Honela azaltzen du Ander Manterolak ‘Euskaldunak’ bilduman: “Auzoko nahiz herriko beharretan zor duen laguntza, —dirutan, gauzetan edo lana eginez emango duena— sukalde edo suen arabera emango du etxeak: Suak dira zordun, suak dira betebeharren erantzule”.
Elkarren zordun izate horrek trinkotzen zuen euskal ehun komunitarioa. Gure artean, paradigma honek berebiziko garrantzia izan du oraintsu arteko historia sozial eta politikoan. Arizmendiarrietak ondoko ezaugarri hauekin lotzen zuen euskal paradigma hori: “Alto potencial de trabajo, con fuerte sentido asociativo, con el no pequeño sentido común y práctico… y con una fecunda riqueza de pequeñas y grandes instituciones comunitarias con los objetos sociales más diversos”.
Esan daiteke komunitatea gizaki libre eta ekintzaileen elkartasunetik sortua dela, guztien ongia izan daitekeenaren bilaketa lanean ari dena. Bertan, helburu komunaren bilaketan izaera askotako pertsonak aritu daitezke elkarrekin lanean. Arimendiarrietaren ikuskera humanista ondoko esapideen bitartez laburbildu daiteke: “askatasun zaletasunak alkartasunera garoaz”, “alkartasun bideak giza-bideak ditugu” eta “alkartasun bidez guaz azkatasun alde”. Askatasunak eta elkartasunak uztarri beretik tira behar dute, elkartasunaren ariketak sortzen dituen elkar-mendekotasunak pertsonarentzat askatzaileak izan daitezen. Pertsonaren nortasuna osatu, bakarrik komunitatearen baitan egin daiteke. Horrela egiten dugu gizabidean aurrera.
Gizakia, komunitatearekin lotzen da, eta hari zor zaio. Horrek ez du esan nahi, ordea, bere nortasun propioari kolektiboaren mesedetan uko egin behar dionik. Hara, zeinen argi adierazten duen markinarrak: “Colectivismo y comunitarismo no son sinónimos. Este último entraña un gran respeto a la persona y a la comunidad simultáneamente. Se sitúa entre el individualismo y el colectivismo anónimo, indefinido”. Komunitatean hiru tipoetako pertsonak agertu behar dute. Bat kolektiboa, ‘gu’, gutartekoa adierazten duena. Eta bi indibidualak: ‘zu’ eta ‘ni’, gutartekoa osatzen dutenak. Komunitatearen baitan ez dago hirugarren pertsonarik, ‘bera’ bezala trata daitekeenik.
Libertatea-askatasuna eta elkartasuna, konpromisoak hartzeko eta ekintzarako dira. Ongi komunaren alde aritzeko, gizarteko hainbat esparrutan esku hartuz, gizakiok elkartu (asoziatu) beharrean gaudeke. Ezin dira ongiaren bilaketan esperantza denak erakunde publikoetatik egin daitezkeenetan utzi. Euskal kutsutan aritzekotan, beti “badira saillak ‘demokrazi’ jokabideak, geurenez iñori begira egoteke sortuarazo geinkezanak”, irakatsi zigun Arizmendiarrietak.
Alabaina, Tocquevillek aspaldi ohartarazi gintuen herritarrek herrialde demokratikoetan bizi dezaketen arriskuaz: “Herrialde demokratikoetan bizi direnak, ez dutenez ez beren gainekorik, ez azpikorik, ezta ohiko eta beharrezko asoziaturik ere, beren baitara itzultzen dira gogotsu eta izaki isolatuki kontsideratzen dituzte beren buruak. Hori luze eta zabal azaltzeko aukera izan dut indibidualismoaz hitz egiterakoan. Gizon horiek asko kostata aldentzen dira beren arazo partikularretatik arazo komunez arduratzeko; berezko joera, ardura hori interes kolektiboen ordezkari ikuskor eta iraunkor bakarra den Estatuaren esku uztea da”.
[1] Carmelo Etxegarai. Trabajos de un cronista, 1898.
