Euskal Literatura, Gatazka eta Etika (Laia Urangari erantzun bat)

Aitzol Pagoeta

Pozgarria da azken denbora honetan euskal literatura eta gatazkaren harremanari buruz eman den eztabaida. Aritz Gorrotxategi idazle donostiarrari Laia Urangak emandako erantzun luzeaz ari naiz. Azkenean, ezker abertzaleko kide batek bere iritzia plazaratu du gai honi buruz. Esan dezadan lehen lehenik: hainbat argudio eta gogoeten artean ez dizkio hitz xamurrak dedikatzen Aritz Gorrotxategiri: nobelista txarra, epailea, fiskala, apaiza, deitzen dio. “Barne ministroa”rekin parekatzen du.

Andu Lertxundi idazleak ez du ere munta gutxiagoko lausengurik jasaten: ABCko eskemen jarraitzailetzat salatzen du eta “botereak eta El corte inglések diruz ordaindutakoek, esaten duten gauza berbera esaten du”ela. Gauza arrunta ohi da hainbat ezker abertzalekoen artean iritzi bat indar korrelazio baten arabera epaitzea iritzi hori gezurra ala egia den begiratu eta ziurtatu gabe. “Botere”ak, “El Corte Inglesek diruz ordaindutakoek” eta Lertxundik berak egia esan baidezakete, beste edozeinen batek bezala. Baina Laia Urangaren eskemetan, gizaki bakarrak ez omen dira existitzen. Denok omen gara gerran diren gudaroste baten edo bestearen kide. Egiak ez du horrela berezko izaterik, batek edo besteak esan ematen dio izana. Horrela Laia Urangak, Aritz Gorrotxategi, behin eta berriz “zuek” definitu gabeko baten multzoan sartzen du. Pentsatuko du bere aldeko irakurleak jarriko dizkiola “zuek” delako horri nahi dituen buztan eta adarrak..

Baina artikulu honek fulminazio eta fumigazio alderdi bat badu ere, badu bestelako bertuterik (bertutea baita baten burua mozorrorik gabe bere itsusitasun gordinenean erakustea): ezker abertzalearen zenbait iritzi kanonikoen testigantza ematen du. Baita ezker abertzalearen arrazoiketaren mekanikaren hainbat eredu erakutsi ere. Jar dezadan adibide bat: bere bigarren paragrafoan Gorrotxategiri “ideologiaz” ari dela leporatzen dio, eta ez teknika literarioetaz. Hori esaten du Gorrotxategi eta Lertxundi atzerakoi-sistemikoen zakuan modu errepikakor batean sartu dituen batek. Azpimarratu beharrekoa da: besteek gaizki egiten dute ideologia eta literatura nahastean; baina Laia Urangak ez du besterik egiten. Eta nik diot nire arterako: horretaz konturatzen da, ala besteak ez direla konturatzen pentsatuko ote du?

Esaten du ere Gorrotxategik “estigmaren zama” jarri nahi diela “ETAren aldeko idazleei”. Era berean dio garai honetako euskal literatura orokorki “ezker abertzalearen aldekoa” dela. Beraz, kontraesan batean harrapatu dugu Laia Uranga: euskal literatura “ezker abertzalearen aldekoa” bada batipat, “estigma” edukiko dute ezker abertzalekoak ez direnak, eta ez aldekoak. Hori da, izan ere, Gorrotxategik aipatu duena Itxaro Bordaren hitzak ekarriz: “nehork ez zuen ezker abertzalegoaren doxa nagusiaren norabidea larriki zalantzan eman”. Argi geratzen da nola Laia Urangak horren aldeko argudio bat eskaintzen digun. Gaur egun ezker abertzaleak du euskal literaturan “hegemonia” zentzu erabat gramscianoan, ezker abertzaleak espreski bere egiten duen zentzuan. Horrela definitzen baitu hegemonia: “jendartean gailentzen den eredua, eragile batek besteekiko duen nagusitasuna egiten dio erreferentzia” (Ernai, Pentsamendu kritikoruntz, 2013). Ezker abertzalea botere nagusia da, gailentzen den stablishment-a, bai euskal literaturan eta bai euskal kulturan, bertsolaritza barne, Bordak izendatzen duen “doxa-iritzia”ren jabea da.

Hala ere, Laia Urangak dudan jartzen du (ez da ukatzera atrebitzen) “idazleek zentsura eta errepresio garai latzak pasa izan dituztela, ezker abertzaleak oinperatuta” “tankera horretako lekukotzarik jaso ote du Bordak? Benetako arazo batez, arazo sakon eta hedatu batez ari al zaigu, edo metafisikaz ari da?”. Noski, hau esaten du iritzi nagusiaren talaietik, ezker abertzalearen balkoitik: nola onartuko du, bada, ezker abertzaleak “errepresioa” eragin duela euskal literaturan eta bertsolaritzan? Hain zuzen ere orain, Laiaren zumosoleko lehengusuek beren ekintza armatuak eten dituztenean, eta beldurra apika desagertu denean, horren inguruko testigantzak agertu dira, Bordarena, Gorrotxategirena… Ezker abertzaleak ez du debalde sufrimentuaren sozializazioaren estrategia eraman eta era berean, nahita eta ohartuki, hegemoniaren mesedetan, beldurra sozializatu du, baita euskal literaturaren arloan ere. Laia Urangaren izkribuak testigantza horiek eten egin nahi ditu errotik, bere purrustada propioa erreprimitu gabe: “Ez erantzun, ez ezazu denbora gal”, agintzen dio Gorrotxategiri. Ez al litzateke beharrezkoa izan behar gauza hauetaz libreki hitzegitea? Eta endemas besteari barne-ministrari espainiarra izatearen estigma gaineratu gabe? Ez al da gaineraketa hori beldurra eragite nahiaren adierazgarri? Ezen, kontuan izan behar da, herri honetan PP eta PSOEko jende soila erahila izan den “barne-ministraria”ren akolitoak zirela esanda.

Baina Laia Urangak benetan sutu egiten duena ETAren biktimen gaia da. Horretaz esaten du, Gorrotxategiren ustezko iritzia salatuz (Gorrotxategik ez baitu halakorik esaten!): “Ez: kontua da ETAren biktimez jardutea. (…) idazle bazara, jorratu beharrekoa, idazle oso bilakatuko zaituena, irudiz, ETAren biktimak aldarrikatzea da”. Horren arabera beste perla distiratsu bat dedikatzen dio idazle donostiarrari: “Hori, macarthismo hutsa den hori, zuretzat, ‘etikoa’ da”. ¿Macarthismoa da ETAren biktimez jardun behar dela esatea? Gorrotxategiren benetako iritzira bagoaz berak ez du horrelakorik esaten. Berak dio, Lertxundiren eta Jokin Muñozen zenbait obra aipaturik: “arreta gatazkaren kalteak jasandakoengan jarri zen, eta, hala, gatazkarekiko ikuspegi etiko bat abian jarri zuten”. Esaldi soil honek Laia Urangaren trumoien kutxa ireki egin du eta bertatik ETAren biktimen mamu kolektiboa atera da. Ez al da ikusten hemen “hegemonia”ren mekanismoaren beste zertzelada bat? Ez al zaigu noizbehin gertatu, ezker abertzalekoren batekin hitzegitean, ETAren hilketak aipatzean, bapatean torturadore eta macarthisten bandoan sartzen gaituztela, inolako arrazoirik jarri gabe? Eta hara hemen horiek espreski aipatu beharrik gabe nola jartzen den gure Laia Uranga susmo huts bat usaitu duelako…. Esaten du (eta lerro artean entzun genezake bere hortzaduraren karraska):

Ez da nahikoa polizia, ez da nahikoa kartzela, desterrua, gerra zikina, torturak eta sakabanaketa. Ez. Justizia osoa izan dadin, biktimei buruz idatzi ez duten idazleen zerrenda egin behar dugu (egin zenuen lehenago ere). Eta hori, guzti hori, literaturaren izenean esaten duzu, zuk, idazle batek. Ba, zer nahi duzu esatea: ni zure kolega idazlea banintz, ez nuke zurekin garagardo bat hartzeko gogo berezirik izango.

Gorrotxategi bere kolega idazleekin garagardorik ez hartzera kondenatzeko desioa azaldu du Laia Urangak, ezker abertzaleak hainbatetan erabili izan duen mekanismo horietako bat ezinobe ilustratuz: disidentea isolatu eta bakarrik utzi, berotasun humanorik ezean izoztu dadin. Sar zaitez taberna batean, beste guztiak, Far Westen bezala, alboratuko direla… Hainbat jendek bizi behar izan du horrelako esperientzia bat gure herrian. Eta gertatutako hauek, Laia Urangarentzat “metafisika” omen dira. Ez, horiek dira gure herriko egunerokotasun kafkianoaren seinalea. Ikusi nahi dituenak ikusten ditu eta bestela, Laia Urangari bezala, “metafisika” iruditzen zaizkio. Aditu nahi ez duenik bada/itxi bitza belarriak, Txirritak dixit.

Laia Urangak bakarrik errealitatearen alderdi bati egiten dio arreta eta ez du konturatu nahi gauza batzuk besteekin loturik direla: polizia, kartzela, desterrua, gerra zikina, tortura eta sakabanaketa alde batean dira eta bestean ETAk eragindako ia mila hildako, estorsioa, bahiketa, mehatxua, erasoa, kale ertzeko bullying delakoa, euskal literatura eta bertsolaritzan gertatu diren zapalketa eta koakzioak, Laia Urangak ahazturaren intxaurretan uzten dituena. Ez al da hau jarrera etiko berezi baten adierazpide? Ez al du jarrera etiko horrek euskal literatura tindatzen? Laia Urangak uste baitu mundua eta Euskal Herria bitan banatzen direla, batzuk zapaltzaileak direla eta besteak zapalduak, eta ezker abertzalea “antikolonialista dela, zapalduaren aldekoa”. Zer esango lukete horretaz tibetarrak, kosoviarrak, lituaniarrak, estoniarrak, tirania iraultzaile baten menpe bizitza pairatu behar izan dituzten hainbat herrik eta ezker abertzalearen elkartasun izpirik sekula jaso ez dutenak, aldiz, beren menperatzaileen alde agertu izan direlarik? Laia Urangak, literaturaren onurak eta politika nahasi egiten ditu berriz ere:

Gatazka armatu guztien ingurumarian sartutako literatura aipagarriena, salbuespenak salbuespen, gehienetan izan baita zapalduen leinukoek boterearen kontra idatzitakoa. Arrazoia sinplea da: boterearen aurka jarduteak irudimena eskatzen du, ideia berrien bilatze ezinbestekoa, ia obsesiboa, eta, gainera, epikoa da.

Noski, zeinek ukatu dezake borroka armatuaren epika? Homerok ez al zituen gerreroen ekintzak kantatzen? Zer da Mio Cid mertzenario baten omenaldi kanta baino? Ez al dira Islandiako sagak pirata batzuen ibileren kontakizunak? Eta Hernan Cortes-en konkista Mexicon? Zer James Bond-en filmei buruz? Genero horretan kokatu behar baititugu ETAkideen ekintzak. Baina hemen Laia Urangaren balorazio batekin ez nagoela ados aitortu beharko dut. Ez baizait iruditzen ETAko kidea zapaldua eta PPko zinegotzi erahildakoa zapaltzaile papera hain borobilki betetzen dituztenik. Borreroa eta biktimaren kategoria erreala sahiesten du Laia Urangak zapaldu-zapaltzailearen aitzakiarekin. Zeren eta bera ez baita gai (oraindik) ETAren biktimen kategoria ukatzeko. Orduan ETAren biktimak zapaltzaileak dira?

Boterea, eta horretaz ez da Laia Uranga konturatzen edo ez du konturatu nahi, gauza erlatiboa baita beti. Ez al dago Aritz Gorrotxategi boterearen kontra euskal kulturan ezker abertzaleak duen hegemoniaz kritikoki diharduenean? Ez al da Laia Urangaren diskurtsoa boterean dagoenaren parekoa, madarikazioak eta bedeinkazioak alde batera eta bestera banatzen baititu? Erraza da gora begiratzea, hitz potoloak errealitate anitzen gainean jartzea, pertsona bat edo batzuk izen horrekin identifikatzea eta hori gertatuta PPko afiliatu den karamelo saltzaile bat edo Loiolako kuartelean sukaldari dabilen beste hori “boterea” dira eta orduan erakunde armatuaren objetibo zilegiak. Zapaltzaile eta zapalduen erretolika errebisatu behar dugu bestela injustiziarik larrienak heroi batzuen justizia irudituko baizaigu.

Berak ere dio: “Munduko kazetari onenetako bat, Rodolfo Walsh, Argentinako militarrek erail zuten (bere alaba ere bai: ez ziren errukitzen militar haiek)”. Eta ez du esaten, itsasoa zeharkatu beharrik gabe, hemen, gure artean, Santiago Oleaga, Diario Vascoko Kontseilu administraritzan zegoelako ETAk hil egin zuela. Eta beste kazetari bat, Lopez de la Calle hil egin zuen Andoainen, El Mundon artikuluak idazteagatik; eta ETAk bidalitako bonba batek moztu ziola eskua beste kazetari bati, Gorka Landabururi Zarautzen. Horietaz ez da oroituko, gure Laiak seguruenik zapaltzaileen lerroetan jartzen dituelako. Beren heriotzak akaso ez du lan literario bikainik ekoiztu baina erakunde batek adierazpen askatasunari egindako erasoa erakusten du. Iritzien adierazpena jotzen duten ekintza hauek ez dute beldurraren itzalik sortzen euskal kulturaren barnean? Metafisikaz ari naiz?

Baina Laia Urangak ez ditu bakarrik ahierreko erreferentziak erabiltzen. Badira ere maite dituen idazleak, eta gainera mugarri etikotzat ditu: “kontua da moral aldetik zinez librea izatea, bakana, eta, beraz, berritzailea. Sarrionandia da horren adibide gorena, edota Koldo Izagirreren Agirre zaharra, zeina, zuek ETAren orbitan jartzen duzuen arren, guztiz parodikoa baitzen”. Guztiz parodikoa omen da Gorrotxategik jartzen duen zita non eta Izagirreren obran aipatzen den “zokoak harrotu, bazterrak sutu, etsaia urduriarazi” behar direla. Gertatzen dena da Izagirrek hain modu deskojonantean deskribatzen duena gure kale bazterreko paisaia dela ezker abertzaleko enkaputxatu koadrillek benetan bazterrak sutu egiten dituztenean eta etsaia urduriarazi dutenean beren propietateak edo pertsona fisikoak erasoaz. Eta zer esan Sarrionaindiaren “zinez libre”ari buruz, Cubako irla diktatorialean bizi dena eta hemen demokrazia burges honetan saritua eta publikatua dena? Gauza arrunta da, normala eta bidezkoa bakoitzak bere idazle eta idazki kutunak edukitzea, baina gusto-plazera den zer edo zer hori errebindikatzeko ez da, Laia Urangak egin bezala, errealitate printzipioarekin hain deblauki puskatu behar. Sarrionaindia eta Izagirre ezker abertzaleko idazle ofizialak dira eta euskal literaturari dagokionez stablishment dira eta ez zoko bazterreko frankotiradoreak.

Bertsolaritzari begira, Laia Urangak aipatzen du zer nolako aurrerakuntza eman den bertso modu sinpleetatik konplexuetara. Baina gaitasun teknikoarena ez da arazoa. Arazoa da Euskal Herria leku politikoki anitza bada ez dela horrelako aniztasunik agertzen bertsolaritzan. Agerikoa da zenbateraino ezker abertzaleak inposatu duen bere diktat delakoa bertso saio horietan, gaietatik hasita eta esan beharrekoetatik jarraituta. Ikustea besterik ez dago zenbateko txalo zaparrada jasotzen duen Bilduko ordezkari instituzionalak, zenbait bertsolarik barne, eta txistu eta ojuak bestelako kargudun eta baita zenbait bertsolarik ere, adibidez, Jon Sarasuaren kasua. Honek ezinobe deskribatzen du bertsolaritza txapelketeei gertatzen zaiena kopla polit bezain zorrotzetan. Zergatik ez ditu kopla horiek gurera ekartzen Laia Urangak, Sarasua izendatu arren? Honek hauxe dio, adibide gisa kopla horietan: “Kargudunek erregalo./Zein jator zein txorimalo/bereizi ezean, malo./Lasai jo batzuei txistu/ta beste batzuei txalo”. Eta: “Sari banaketan doa/min subliminal mordoa/baezpare itxi ahoa.” Eta:“Aberriaren genoma/ezkerraren melanoma/Estilo ezagun baten/ustelduraren sintoma”. Eta: “Mini-faxismo boladak/dira gure txistukadak./Porrot historiko baten/azkenengo ostikadak”. Sarasuak egia badio, eta nik horrela uste dut, bertsolaritzaren egoera ez da Laia Urangak deskribatzen duen bezain pinpirina eta askatzailea, oso alderantzizkoa baizik.

Bestalde, Laia Urangak Amets Arzallusen kasua aipatzen du ere. Jakina denez gero, orain dela gutxi berak eta Jon Maiak ukatu egin zioten bertso saio bat egiteari Iñaki Rekartek Nanclareseko bidea hartutako ETAko kide ohiaren tabernan “giro arraroa” omen zelako bertan. Argi dago bertsolaritzan ezker abertzalearen esku izoztuak duen pisua eta Laia Urangak ez du alderantzizkoa demostratu.

Literatura eta etikaren harremanaren gaiak euskal gatazkaren kontestuan baldintza hauek guztiak kontuan hartu behar ditu. Balorazio etikoa eta estetiko-literarioa desberdinak izan daitezke, dudarik gabe. Jon Mirande eta Ezra Pound idazle naziak ziren eta Nerudak eta Albertik bertso laudagarriak eskaini zizkioten Stalin sarraskigileari: ia badirudi batzutan literatura ona botereak sortu duela, edozein boterek, ustez zapaltzaile ala zapaldua izan berdin dio, boterea pertsona batzuk beste batzueri egindako indarra baita. Indar-jokutik kanpoko epaiak dira estetika eta etika: injustiziak jasandakoa, erreparazio formalik jaso behar ezbadu ere, torturatua izan bada edo hilketaren pairatzaile gertatu bada, badaki justizia berarekin dagoela: torturatzea eta erahiltzea gaizki dagoela. Konzentrazio zelaiak ala Gulag delakoak jasan dituzten horien testigantzak literatura zeharkatu egiten du eta giza-irudimenari etikaren kolore horri eransten dio. Epika gogoangarrietaz aparte, ez luke beharko euskal literaturak eta euskal kulturak hemengo gatazkan hain bortizki sofritu dutenen testigantzaren aipamenik? Literatura, azken batean, lujo bat delako; baina etika elkarren artean bizitzeko ezinbesteko arau batzuk dira. Ez lioke, kasu honetan, Aritz Gorrotxategik modu aski apalean galdetzen duen bezala, literaturak gu guztiok bizi dugun biziari eta elkar biziari mesederik egin behar?