1839/8/31-ko Bergarako Itunaren biktima Muñagorri: Bakea eta Foruak

Jose Manual Bujanda Arizmendi

“Euskalduna den” gisa ezagutzen duguna, politikoki ari naiz zehazki noski, ez da egokitzen edo doitzen Espainia Konstituzionalean, eta hori aspalditik dator, egungo marko juridiko-politikoaren haraindian dago. Bake-irrikak, euskaldunon eta Espainiaren arteko gatazka politikoa gainditu nahiak, eta negoziazioak horretarako tresna gisa,  gainditu egiten dituzte gaur arte argirik ezagutzen ez zuten sigla politikoak. Euskal gizartearen eta Espainiaren doikuntza atseginaren eta onartuaren aldarrikapenak, doikuntza libre eta adostuaren aldarrikapenak, bi mende luze baino gehiago ditu. Unitatearen nahiz aniztasunaren aldekoak eta etsaiak duela hiru mende baino gehiago sortu ziren. Muñagorrik, adibidez, bere bizitza eta heriotzak, bere definizio politikoak eta bere herrialde-proiektuek hala berresten dute.

Duela berrehun eta hamabi urte jaio zen Muñagorri, 1794ko apirilaren 2an, Berastegin. Mugimendu handia zegoen Gipuzkoan 1794. urte hartan. Frantzian 1789. urtean gertatutakoek eragin handia izan zuten gure Herrialdean. Espainiako monarkia, Frantziako monarkiarekiko elkartasuna azalduz, eta Godoyek zirikatuta, gerra aitortu zion botere berriari. Errepublikako soldaduek berehala gurutzatu zuten Bidasoa eta hartu zuten Gipuzkoa. Gerra oso motza izan zen; izan ere Godoyek 1775eko uztailaren 22an Basileako bake-ituna sinatzera bultzatu zuen gobernua. Ondoren, bi Frantsesadak, Napoleonena, 1808. urtean, eta San Luisen Semeena, 1823. urtean.

Giro horretan hazi zen Muñagorri. Euskal lurretan zeuden zatiketak sakondu egin ziren Cadizko Konstituzioarekin, Foruak urratzen baitzituen. Herrietan bando “zuriak” eta bando “beltzak” eratu ziren; bando horien artean antagonismo handiak jorratu ziren, ondorengo gerra karlisten hazi. Behin soldadu frantziarrak 1813. urtean kanporatu ondoren, urteetan zehar herrietan metatutako liskarrak suspertzen hasi ziren. Angulemako Dukearen soldaduak, Frantziako erregeak Fernando VII.aren eskariz bidalitakoak, Bidasoako mugatik sartu ziren eta Cadizeraino iritsi ziren, Konstituzioa ezeztatu eta absolutismoa irmotzeko.

Baina Fernando VII.aren heriotzak, 1833ko irailaren 26an, trumoien kaxa zabaldu zuen. Izan ere, bera hiltzean gerra zibila piztu zen. Lege Salikoak Euskal Herrian bere ñabardurak izan zituen: euskal foroen defentsa karlistek zuzendu zuten. Bitartean, Muñagorri berehala konturatu zen alderdi karlistan nagusi ziren liskarrez eta inbidiez, eta oso zaila izango zela Erreginaren armada garaitzea; beraz, itzal handiko euskaldun liberalen artean mamitzen joan zen bakea lortzeko negoziazio politikoa bultzatu behar zela zioen ideia. Ideia horrekin bat zetorren Muñagorri, eta jada zenbait hilabete lehenago, karlisten aldean zegoela, zentzu horretan ahalegindu zen Batzar Karlistako buruzagiekin, adiskide liberalekin harremanetan zegoen bitartean. Muñagorrik ezezkoa jaso zuen karlistengandik, baina egoitza Baionan zuen euskal foruzaleen Foru Batzarrak ondo hartu zuen; horrela, Espainiako Gobernuak Foruak kontserbatzea eskaini zuen. 1837. urteko azaroan Muñagorrik berriro bisitatu zuen Bardaji presidentea Madrilen, bere planarekin setatuta; onetsi egin zen eta diru-laguntza eman zitzaion.

Bi aldeetan kostatako gestioak egin ondoren, eta bere plana gisatuko zuen buruzagi militar karlisten baten laguntza izatea oso zaila izango zela jakinik, pertsonalki egin zion aurre, horrek berekin ekartzen zituen arrisku guztiekin, eta 1838. urteko apirilaren 18an bere aldarrikapena egin zuen: BAKEA eta FORUAK.

Muñagorrik, bere helburua lortzeko, inguru menditsu hartako burdinoletako langile, ikazkin, egurgile eta mandazain gutxi batzuen laguntza besterik ez zuen, guztiok hainbeste desio zuten bakearen aldeko mugimendua sortzeko elkartuta. Helburu nagusia bi armada etsaietan borroka egiten zuten ahalik eta soldadu gehienak erakartzea zen. Agintaritza karlistak berehala erantzun zuen eta Muñagorrik ihes egin behar izan zuen Bidasoa ibaiaren arroraino. Handik Lapurdin bilatu zuen babesa, eta jarraitzaile berriak biltzeko Muñagorriren Kantak izenekoak erabili zituen; kopla horietan bere programa azaltzen zuen, eta bake-irrikari buruz abesten zuen.

Baina gauzak oso azkar gertatu ziren, Maroto eta Esparteroren arteko negoziazioengatik Bergarako Ituna sinatu zuten 1839ko abuztuaren 31n. Orain dela 177 urte gertatutako Ituna hain zuzen. Euskal Lurretako Foru eta Eskubide Historikoen auzia-mauzia aspalditik dator beraz. Eta horretan gaude oraindik ere ibilbide malkartsu eta saiatuan aurrera eginaz, temati, amor eman gabe, euskal nazioa eraikiz urratsez urrats.

Foruak berrestearen aitzakiaz, erabat desagerraraztea bultzatu zen, hauek unitate konstituzionalaren mende jarriz. Traizioa agerian geratu zen Esparterok bere agindua aditzera eman zuenean: Foruak desagerrarazi egin dira. Esparterok Foruei dagokienez egindako traizioaren aurka zegoen O´Donell altxatzea eragin zuen. Ez da ezagutzen Muñagorrik O´Donellen altxamenduaren aurrean izan zuen jarrera, baina biktima izan zela bai: Ramon Elorrio izeneko txapel-gorria bost soldadurekin agertu zen BAKEA eta FORUAK lau haizetara aldarri ozena barreiatu zuen Muñagorriren lantoki zen Zumarrista burdinolan eta hantxe bertan, seko, tiro egin eta erail zuen.

Beraz, “euskalduna den” eta Espainiaren arteko doikuntzari eza aspaldikoa da, (baita ere borondate oso oneko saiakera ezberdinak ere) egungo Konstituzioa baino lehenagokoa. Euskal arazo politikoa ez da ez mende honetakoa, ezta honen aurrekoa ere, aurrekoen aurreko luzekoa baizik. Askok nahi dutena esanda ere. Egun, euskal gizartearen erabakiak, tematia den gizarte baten borondateak, bere orainaren eta etorkizunaren subjektu aktibo izaten jarraitzeko asmoa idazten jarraitzen du historian. Etorkizun propioa, baketsu eta konpartitua bai, baina baita ere libreki erabakia, adostua eta itundua. Horra bidea. Ezinak ekinez eginak.

Eta laster, Irailaren 25ean bertan, Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak Eusko Jaurlaritza berria izango denaren osaketaren aurrekari bezala. Karta, zailtasun eta itxaropen guzti guztiak, berriro, mahai gainean, euskal gizartearen borondate zuhurraren eskutan. Beti aurrera beraz bakearen, euskaldunon autogobernuaren eta burujabetzaren bide luze honetan zehar, ez baikara lehenengoak, batzuen batzuk izan zirelako gaur egun gara eta. Kate-begi zintzo eta sendoak izan gaitezen.